Pełne wykorzystanie zasobów kulturowych obszaru recepcji
stanowi podstawę rozwoju lokalnego. Wartości kulturowe i przyrodnicze mogą stać
czasem w opozycji do ekonomicznych i społecznych racji pozytywnych zmian. Szczęśliwie,
coraz częściej są one traktowane nie jako hamulec rozwoju, lecz jako potencjał[1].
Dziedzictwo kulturowe to podobnie jak sama kultura,
złożone i wieloaspektowe pojęcie, trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Przede
wszystkim jest ono świadectwem tego, jak żyły kolejne pokolenia, ale także jest
to krajobraz przez nie przekształcony.[2]Jak
wspomniano, zakres oddziaływania geoturystyki obejmuje dziedzictwo kulturowe,
nazywane czasami dziedzictwem geokulturowym. Przedmiotem badań w tym zakresie
jest zarówno kultura niematerialna (dziedzictwo intelektualne), jak i kultura
materialna (dziedzictwo materialne)[3].
Składniki kultury materialnej nie są trudne do
zdefiniowania, bowiem stanowią obiekty łatwe do zlokalizowania czy opisania. Przedmiotem
zainteresowań geoturystyki mogą być antropogeniczne formy rzeźby, czyli takie
ukształtowanie powierzchni, które powstało na skutek działalności
człowieka. Wyróżnia się formy antropogeniczne wypukłe – hałdy, nasypy, wały przeciwpowodziowe;
formy wklęsłe – kamieniołomy, piaskownie, żwirownie, glinianki, wyrobiska
górnicze (np. warpie) oraz niecki osiadania i leje zapadliskowe[4].
Wśród antropogenicznych form rzeźby terenu duże znaczenie
dla geoturystyki mają kamieniołomy. Wydobywanie w nich surowców skalnych
przyczynia się do powstawania licznych odsłonięć skał zarówno magmowych,
metamorficznych, jak i sukcesji osadowych interesujących geoturystów.[5]Przykładami
kamieniołomów, które stanowią atrakcję geoturystyczną są m.in. nieczynny
kamieniołom porfirów „Orlej” na terenie rezerwatu Dolina Potoku Rudno (woj. małopolskie),
pomnik przyrody Kamieniołom w Ostruszy na terenie Pogórza Ciężkowickiego (woj.
małopolskie), gdzie odsłaniają się wychodnie piaskowców ciężkowickich wieku
późnopaleoceńskiego–wczesnoeoceńskiego (powstałe ok. 48-58 mln lat temu) czy
dwa nieczynne kamieniołomy zlokalizowane ponad Skałką Rogoźnicką - obiektem
naukowym o międzynarodowym znaczeniu paleontologicznym i stratygraficznym,
wpisanym na Listę UNESCO Światowego Dziedzictwa Geologicznego, który w
przyszłości może być włączony w rezerwat[6].
Kolejny przykład tokrakowski kamieniołom Liban, który autor będzie szczegółowiej
omawiał w dalszej części pracy. Kamieniołomy, stanowiące powierzchniową
pozostałość eksploatacji są przykładem zabytku techniki, częścią kultury
materialnej, a więc i dziedzictwa kulturowego.
Elementy kultury niematerialnej, nazywanej również
dziedzictwem intelektualnym, to kategoria niezwykle szeroka, trudniejsza
do udokumentowania czy zdefiniowania, gdyż obejmuje zachowania, umiejętności,
folklor, tradycje, zjawiska itp. Dla dziedzictwa geokulturowego niezwykle ważna
jest nauka i wiedza z zakresu geologii, zaliczana do kultury niematerialnej.
Należy wymienić tutaj także czerpanie inspiracji z przyrody
w sztuce, jako nierozerwalne połączenie tej dziedziny z geologią. Relacje między
geologią a sztuką, obejmującą malarstwo, literaturę, komiks, fotografię,
rzeźbę, muzykę, teatr i film, są ze sobą ściśle połączone. Wielu artystów i
przyrodników Renesansu poświęcało obszerne prace dotyczące studiów nad nauką o
Ziemi. Byli to np. Konrad Gesner, Georgius Agricola czy Leonardo da Vinci[7].
Ostatni, uznawany za jednego z pionierów nauk o Ziemi[8]
był wytrawnym obserwatorem natury, zafascynowanym geologią Alp. W swoich
szkicach i obrazach prezentował nie tylko piękno natury, ale także szczegóły struktur
formacji skalnych czy skamieniałości w nich osadzonych. Przykładem takich
obrazów Leonarda da Vinci jest obraz pt. „Virgin of the Rocks”, którego jedna
wersja znajduje się w National Gallery w Londynie, a druga w muzeum sztuki
w Luwrze[9].
W czasach oświecenia po raz pierwszy zapisano też samo
słowo geologia (ang. geology).Dokonał tego włoski przyrodnik Ulisse Aldrovandi
w 1603 roku. Aldrovandi założył także muzeum[10],
w którym prezentowano zarówno okazy geologiczne jak i zbiory sztuki, by te
razem miały uczyć, inspirować i zachwycać. Przez kolejnych ponad 400 lat
geologia stawała się coraz bardziej cenioną dyscypliną.W XIX wieku jej
popularność spowodowała, że artyści, w tym malarze, uczestniczyli w
ekspedycjach geologicznych z zamiarem lepszego poznania różnorodnych
krajobrazów[11].
Potwierdza to, że wiedza geologiczna od wieków była wykorzystywana w sztuce.
Takie dzieła sztuki - literatury, muzyki czy sztuk
wizualnych tj.ceramika,rysunek,malarstwo, rzeźba,grafika,
design, rzemiosło, fotografia, wideo i architektura
– które czerpiącswoją inspirację w przyrodzie przedstawiały geologię Ziemi
stają się elementem nowo tworzącego się nurtu geoart’u, opisanego w dalszych
podrozdziałach. Jeżeli geoart jest wystawiany w muzeach, parkach tematycznych,
na wystawach oraz targach staje się on przedmiotem zainteresowań geoturystyki.
[1]Hepła-Liszowska
K., 2013. Dziedzictwo kulturowe jako czynnik rozwoju lokalnego. Studia Oeconomica Posnaniensia vol. 1,
no. 6 (255), Poznań.
[2]Duriasz-Bułhak,
J., Połomski, K., Potok, A.(red.), 2011. Rzecz
o dziedzictwie na wsi. Rady, przykłady, informacje. Fundacja Wspomagania
Wsi, Warszawa.
[3]
Miśkiewicz K., Doktor M., Słomka T., 2007. Naukowe podstawy geoturystyki –
zarys problematyki, Geoturystyka 4
(11).
[4]Szypuła B., 2011. Analiza rzeźby
antropogenicznej Wyżyny Śląskiej w świetle danych kartograficznych. [w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i
ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych 43:
89-98.
[5]
Golonka J., Słomka T., 2012. Rozmieszczenie rezerwatów i pomników przyrody
nieożywionej na tle budowy geologicznej Polski. [w:] Słomka T. (red), 2012. Katalog obiektów geoturystycznych w obrębie
pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. AGH Akademia
Górniczo-Hutnicza, Kraków.
[6]
Słomka T. (red). 2012. Katalog obiektów
geoturystycznych w obrębie pomników i rezerwatów przyrody nieożywionej. AGH
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
[8]http://geologyinart.blogspot.pt/2009/12/first-issue-mercurial-role-of-geology.html,
(dostęp 07.11.2015r.)
[9]Pizzorusso A., 1996. Leonardo’s
Geology: The Authenticity of the Vigin of the Rocks. Leonardo Vol. 29, No. 3 (1996), s. 197-200.
[10]Bartorelli A., Levy P.,Carneiro C.,
2015. Ulisse Aldrovandi: o criador
do termo Geologia, Wyd. TerræDidatica.
[11] Scott A.C., 2000. Art and the Earth
Sciences. W: Hancock P.L., Skinner B.J.(eds.), The Oxford Companion to the Earth, Oxford University Press: 38-43.