Sztuka i nauka reprezentują dwa różne sposoby poznawania,
opisywania i rozumienia świata. Nauka kieruje się obiektywizmem i dąży do
wyjaśniania praw czy zasad funkcjonowania. Sztuka z kolei interpretuje
rzeczywistość, jest subiektywna. Należy jednak zauważyć, że sztuka i jej
wytwory stają się przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych. Granica pomiędzy
sztuką a nauką jest zatem cienka i trudna do określenia, dlatego fragmenty nauk
humanistycznych np. antropologii literatury, etnologii, estetyki, są traktowane
jako sztuka. Architektura zajmuje zaś szczególne miejsce na pograniczu obu tych
dyscyplin, gdyż wymaga od swych przedstawicieli zarówno wiedzy inżynierskiej,
jak i wiedzy oraz umiejętności artystycznych. Takiego dylematu nie ma ani
geografia, ani geologia mocno ugruntowane wśród nauk o różnych
fragmentach, aspektach, przedmiotach realnego świata[1]. Istnieją jednak relacje pomiędzy sztuką a naukami ścisłymi, w tym
geologią.
Przyroda od dawien dawna fascynowała
ludzi. Tajemnicze zjawiska, osobliwości fauny i flory czy wciąż zmieniające się
jej oblicza stawały się inspiracją dla artystów. Motywy przyrodnicze można znaleźć
już na ścianach jaskiń w czasach prehistorycznych, potem jako dekoracje naczyń,
mebli tkanin oraz wnętrz budowli starożytnych i nowożytnych. W kolejnych
epokach elementy natury przedstawiane były za pomocą rysunków, grafik,
malarstwa, płaskorzeźb i przedmiotów sztuki użytkowej, a także w filmach. Twierdzi
się, że przyroda to jeden z najstarszych motywów inspirujących artystów[2].
Góry, będące jednym z przedmiotów badań geologów, od
zarania dziejów wywierały wielkie wrażenie na ludziach. Krajobraz górski to
czynnik intensywnie inspirujący artystów, czego licznych przykładów dostarcza
nam historia literatury, malarstwa, muzyki czy filmu. Należy wymienić tutaj
nazwiska takie jak Kazimierz Przerwa-Tetmajer, jeden z najpoczytniejszych
poetów Młodej Polski i międzywojnia, który zachwycał opisami ukochanych Tatr;
Adam Asnyk, którego liryki opiewające Tatry zachowały żywotność; Wincenty Pol,
poeta i zasłużony popularyzator geografii i etnografii;
Jan Kasprowicz, wydający zbiory refleksyjno-osobistych
liryków inspirowanych przez przyrodę Tatr; Stanisław Ignacy Witkiewicz, dramatopisarz, prozaik, filozof, teoretyk sztuki, malarz, który część
życia spędził w Zakopanem; czy Karol Szymanowski, który w swojej bogatej
działalności twórczej stworzył m.in. mazurki i balety inspirowane folklorem
góralskim[3].
Inspiracje ze świata przyrody ujmowano w różnych formach i
dyscyplinach sztuki, w sferze sztuk pięknych, wzornictwie przemysłowym czy
w końcu w fotografii, która miała istotny wpływ na powstanie filmu. Pierwsza
fotografia została wykonana przez Francuza Josepha-Nicéphore’a Niepcego na
wypolerowanej płycie metalowej w 1826 roku. A już niewiele później powstawały
dzieła przedstawiające abiotyczną przyrodę, które miały wyjątkowo wysokie
walory artystyczne. Takie prace znajdziemy w dorobku Timothy O’Sullivana (ur.
1840, zm. 1882), „(…)autora zdjęć Czarnego Kanionu w Kolorado, Wodospadu
Szoszonów, gejzerów, pagórków tufowych, piaszczystych wydm oraz portretów
skalnych fasad na terenach Arizony i Nowego Meksyku(…)[4]”
czy Carletona Watkinsa (ur. 1829, zm. 1916),fotografika o międzynarodowym
uznaniu, który w centrum uwagi stawiał górski pejzaż Kalifornii, w tym dolinę w
górskim łańcuchu Sierra Nevada – Yosemite Valley, chronioną w Parku Narodowym. Geologiczne
aspekty przedstawione w jego zdjęciach przypominały formy istot żywych[5].
Drzemiące wulkany Gwatemalii, gejzery czy dolinę Yosemite fotografował z kolei
Eadweard Muybridge (ur. 1830, zm. 1904), brytyjski fotograf, działający w
Stanach Zjednoczonych Ameryki, znany głównie jako autor zdjęć przedstawiających
kolejne fazy ruchu galopującego konia. Muybridge wynalazł również zoopraksiskop,
pierwowzór kinematografu, dzięki któremu powstawały animacje tych zdjęć.
Muybridge był więc jednym z pionierów kinematografii.
Pierwszy publiczny pokaz kinowy przy użyciu wspomnianego
kinematografu odbył się 28 grudnia 1895 roku w Paryżu. Jest to ważne wydarzenie
w historii filmu, dziedziny sztuki uwiecznionej w postaci taśmy filmowej.
Dzięki filmom poznajemy najpiękniejsze tereny świata. Geologiczny cud, Dolina Pomników (ang. Monument Valley) zlokalizowana w stanach Arizona
i Utah w USA stała się sławna głównie dzięki hollywoodzkim westernom, programom
telewizyjnym czy reklamom w niej puszczanych. Powstanie ekranizacji trylogii jednego
z najwybitniejszych, współczesnych pisarzy— J.R.R. Tolkiena, sprawiło, że nowozelandzkie
atrakcje geoturystyczne, tj. w gorące źródła i gejzery, ośnieżone szczyty gór,
polodowcowe jeziora, przejrzyste rzeki i potoki stały się destynacją dla
miłośników filmów „Władca Pierścieni” czy „Hobbit”. Przykładów inspiracji
przyrodą podczas tworzenia scenografii filmowej jest znacznie więcej i odnoszą
się także do Polski, co zostanie przedstawione w dalszej części pracy.
Pojęcia „przyroda” (rozumiana jako „natura”) i „kultura” (symbolizująca
„człowieka”) powinny więc być traktowane jako continuum, a nie przeciwieństwa[6].
Podobnie jak traktowane są pojęcia „sztuka” i „kartografia”, dla których
dostępna jest szeroka literatura. Nie istnieje jednak wiele opracować łączących
pojęcia „geologia” i „sztuka”. Pojawiają się zalecenia nauczania geologii
studentów kierunków artystycznych. Skały to jeden z materiałów, dzięki którym
artyści przedstawiają swoje idee. Przykładowo może być krzemień. Ten sam
surowiec będzie jednak taktowany różnorako w zależności od grupy posługującej
się nim. Przez historyków będzie uważany za surowy materiał do tworzenia
paleolitycznych broni – grot. Dla geologów będzie to krzemionkowa skała osadowa.
Jednakże artyści będą postrzegać krzemień jako materiał pracy, do stworzenia
kompozycji oraz jako medium, przez które przekażą swoje pomysły. Krzemień może
być wykorzystany przez nich np. w postaci kamiennej rzeźby czy części
kompozycyjnej martwej natury[7].
Poza takim traktowaniem geologii w sztuce należy zauważyć wspomniany
wyżej nurt geoart’u. Ten nie określa danego stylu czy kierunku sztuki, lecz
jest czymś więcej, określeniem dla fenomenu sztuki, w której geologia
wykreowała własne estetyczne i konceptualne dziedzictwo[8].
Przedmiotem zainteresowań geoart’u jest oddziaływanie geologii na literaturę,
muzykę oraz sztuki wizualne takie jak ceramika,rysunek,malarstwo,
rzeźba,grafika, design, rzemiosło, fotografia,
wideo i architektura, które mogą czerpać inspirację z
tej dziedziny nauki.
Zanim pojawił się poznawczy wymiar geoturystyki, która
podobnie jak geoart czerpie swoje podstawy w geologii, początkowa popularność
tej formy turystyki wynikała m.in. z dużego zainteresowania walorami
kolekcjonerskimi skamieniałości czy minerałów. Od dawien dawna gromadzono
ciekawe obiekty geologiczne. Te stawały się obiektami kultu, potem
osobliwościami, aż w końcu tworzono ich kolekcje w muzeach[9].
Wspomniany wcześniej Androvandi w swoim muzeum poszerzył kolekcje obiektów
geologicznych o dzieła sztuki, które prezentowały geologię. Dziś jest to
popularny trend w muzeach przyrodniczych. Odbiorcy takich dzieł geoart’u stają
się poniekąd odbiorcami geoturystyki. Są to jednak w większości osoby
widzące ten obiekt jako geoturystyczny jedynie „przy okazji”, nie będąc
przygotowanym na odbiór wiedzy specjalistycznej. Jedynie dobre przygotowanie i zagospodarowanie
miejsc, gdzie geoart jest prezentowany, daje możliwość realizowania, poza
estetycznymi, również edukacyjnych celów geoturystyki.
[1]
Bański J., 2011. Dzieło sztuki jako źródło wiedzy w badaniach geograficznych. Przegląd geograficzny, 83, 2, s.
233-250. Warszawa.
[2]Habrom-Rokosz
G., 2013.Fotografia przyrody – między dokumentem a kreacją. Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w
Częstochowie, z. VIII.
[3]Encyklopedia
Powszechna PWN, 2009. Wydawnictwo Naukowe PWN
[4]Habrom-Rokosz
G., 2013.Fotografia przyrody – między dokumentem a kreacją. Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza. Częstochowa,
z. VIII.
[5]
Doherty A., 1978. Carleton E. Watkins,
Photographer: 1829-1916 [w:] The Courier.
Syracuse University Library Associates, Volume XV, Nr 4.
[6]Chmurzyński J. A., 1990. Natura-kultura:
opozycja czy koniunkcja?Kosmos, 39,
1, s. 77-96.
[7] Dove J., 1997. Geology and Art.:
Cross -curricular Links. Journal of Art
& Design EducationVolume 16, Issue 2, s. 171–179.
[8]Baucon A., 2009. Geology in art. An unorthodox path from
visual arts to music.Tracemarker.com
[9]Pieńskowski
G., 2011. Geologiczne muzea i parki tematyczne dzwignią edukacji, rozwoju i
biznesu. Przegląd Geologiczny, vol.
59 nr 4.